Ülkemizde Çocuk Edebiyatının Gelişimi


Edebiyatımızda çocuklar için söyenmemiş olsa da onların da yararlandığı sözlühalk edebiyatı ürünleri çocuk edebiyatının ilk ürünleri sayılabilirler. Destanlar,masallar, bilmeceler, ninniler, maniler, tekerlemeler, söylenceler, Dede Korkut Hikayeleriçocukların severek dinledikler halk edebiyatı ürünleridir. Nabi'nin Hayriyye'si(17. yüzyıl), Sünbülzade Vehbi'nin Lütfiye-i Vehbi'si (19. yüzyıl) ise çocuklar içindeğil onların eğitimi üzerine yazılmıştır.Bizde çocuk edebiyatı konusu ancak Meşrutiyetten sonra kendini duyurmuştur.Öğretmen okullarına Batılı eğitim anlayışının girmesi buna ön ayak olmuştur. Ço-cuk edebiyatının bizde çok geç gelişmesinin çocuğa ve öğretmene verdiği sıkıntıyıAlangu (1965) şöyle anlatmaktadır:"Rastgele okuyuşyalnız, çok eski devirlerin çocukla-rı için değil, Meşrutiyet, hatta uzun süre Cumhuriyet nesillerinin de bir çaresizliği olmuş-tur. Okuma öğrendiğim günlerde çaresizlikten babamın meslek kitaplarıile gündelik gazete-leri uzun süre okumak zorunda kaldığımı çok iyi anımsıyorum. Meşrutiyetten bu yana,Cumhuriyet'ten 1940'lı yıllara kadar çocuk kitabı o kadar azdı ki, öğretmenler birkaç kitabıönerdikten sonra duraklamak, çocukların büsbütün düzeysiz ve kötü eserlerin kucağına düş-memeleri için zamanı gelmediği halde, yaş basamaklarını düşünmeden edebi yapıtlara yö-neltmeye çalışırlardı." Tanzimat döneminde, Batı dillerinde yazılmış kitapların dili-mize çevrilmeye başlanmasıyla çocuk klasikleri de dilimize çevrilir
fakat bu çeviri-lerde çocukların anlayabileceği bir dil kullanılmaması çocuk klasiklerinin çocuklartafından okunmasını zorlaştırmıştır.


Özellikle o dönemde okur-yazar oranın ol-dukça düşük olduğu düşünülürse bu zorluk daha iyi anlaşılır. Yapılan bu çeviriler arasında şunlar sayılabilir: Yusuf Kamil Paşa, Fenelon'un Telemakını; VakanüvisLütfi, Daniel Defoe'nin Robinson Crusoesunu; Mahmut Nedim, Jonathan Swift'inGülliver'in Seyahatnamesini vb. çevirmişlerdir. Çeviri konusunda Şinasi La Fonta-ine'den "fabl", Recaizade Ekrem ve Ahmet Mithat Efendi "manzum" çevirileriyleiyi örnekler vermişlerdir.İlk çocuk gazetesi Mümeyyiz (1869) de Tanzimat döneminde çıkartılmıştır. Dahasonra Sadakat (1875) -sonra adı Etfal olur- adlı çocuk gazetesi çıkartılmıştır. Budönemde çocuk dergileri de çıkartılır. Bahçe (1880), Çocuklara Kıraat (1882), Vası-ta-i Terakki (1882), Çocuklara Arkadaş (1882), Çocuklara Talim (1887), Çocuklara Rehber(1896), Çocuk Bahçesi(1904) aralıklarla yayımlarınısürdüren çocuk dergileridir. Gü-nümüzde belirli bir çocuk gazetesi yoktur. Bazı gazetelerin belirli sayfalarında ço-cuklar için ayrılmışköşeler vardır. Bununla birlikte çocuk dergileri oldukça çoktur.Çeşitli yayınevlerinin, kuruluşların, bankaların çıkarttığı çocuk dergileri vardır.Yalnız, çocuk dergilerinin nicelik olarak çok olması nitelik olarak da iyi olduklarıanlamına gelmemelidir.


II. Meşrutiyetten sonra Yüksek Öğretmen Okulu müdürü SatıBey çocuk edebiyatı-nın önemini vurgulayarak çocuk şiir ve şarkılarının olmadığına dikkat çeker. O dö-nemin sanatçılarından Alaattin Gövsa Çocuk Şiirleri (1911), Ali Ulvi Elöve Çocuk-larımıza Neşideler, Tevfik Fikret Şermin (1914) adlı çocuk kitalarını yayınlayarak bukonudaki boşluğu doldurmaya çalışırlar.Milli edebiyat döneminde de Ziya Gökalp, Ali Ekrem Bolayır, Mehmet Emin Yur-dakul, İsmail Hikmet Ertaylan, Fazıl Ahmet Aykaç, Enis Behiç Koryürek, Yu-suf Ziya Ortaç, Halit Fahri Ozansoyşiirlerle çocuklara seslenirler. Yine bu dönem-de Ömer Seyfettin, Ahmet Rasim, Hüseyin Rahmi Gürpınar'ın, aslında büyükleriçin yazıdıkları, öyküleri çocuklar tarafından ilgi görür.Cumhuriyet dönemindeAhmet Kutsi Tecer, Necmettin Halil Onan, Ömer Bedret-tin Uşaklı, Kemalettin Kamu, Vasfi Mahir Kocatürkçocuklar için şiir yazan sanat-çılardır. Bu dönemde çocuklar için yazılan öykü ve romanlar çok azdır. Var olanlarda pek başarılı örnekler değildir. 1928 yılında başlatılan okuma yazma seferberliği,1936 yılında da Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulunun çabalarıyla ço-cuk edebiyatına yönelik olumlu çalışmalar yapılmıştır. Burada Huriye Öniz'in Köp-rüaltı Çocukları adlı öyküsünü belirtmek gerekir. Çocuk edebiyatı düşüncesininoluşmadığıyıllarda başvurulan halk edebiyatıürünlerinden masalların derlenmesiçalışmalarıbu dönemde olur. Naki TezelÇocuk Masalları(1943) derlemesiyle bu ça-lışmaları başlatır. Eflatun Cem Güney de bu konuda çalışmıştır.

Çocuk edebiyatının gelişimi içinde Orhan Veli Kanık'ın La Fontaine Masalları'nışiirbiçimine dönüştüren çalışmasıile Nasrettin Hoca Hikayeleri'ni de belirtmek gerekir.1979 yılında Unesco bu yılı Dünya Çocuk Yılı ilân etmiştir. Bütün dünyada oldu-ğu gibi bizde de bu konuda birçok çalışma yapılmış, üzerinde konuşulur olmuştur. Günümüzde ise birçok sanatçı çocuklar için kitap yazmıştır. Ceyhun Atuf Kansu,Fazıl Hüsnü Dağlarca, Cahit Külebi,Aziz Nesin, Rıfat Ilgaz, Orhan Kemal, TalipApaydın, Fakir Baykurt, Muzaffer İzgü, Ülkü Tamer, Güngör Dilmen, Ali Püs-küllüoğlu, Ayla Kutlu, Müjdat Gezen, Sulhi Dölek, Feyza Hepçilingirler, İpekOngun, Gülten Dayıoğlu, Yalvaç Ural, Fatih Erdoğan, Aytül Akal, Ayla Çınaroğ-lu bunlardan birkaç tanesidir.

Dünyada Çocuk Edebiyatının Gelişimi

Bizde olduğu gibi dünyada da sözlü halk edebiyatının ürünleri çocuk edebiyatınınbaşlangıcı sayılır. Dünyada -özellikle Avrupa ve Amerika'da- çocuk edebiyatınıngerekli olduğu düşüncesi çok erken benimsenir . Bunun için bu konuda ürünler ve-rilmesi, bizdeki gelişimine göre oldukça erken bir döneme rastlar. Fransa'da 17.yüzyılda Fenelon'un soylu çocukların eğitiminde kullanılması için yazdığı Tele-mak (bizde Tanzimat döneminde çevirisi yapılmıştır), La Fontaine'in fablları(aslın-da büyükler için yazılmıştır), Perrault'un masalları ilk yapıtlardır. Avrupa'da ço-cuklar için yazma düşüncesi 18. yüzyılda pek çok ülkede birden yaygınlaşır. Çocuk-lar için verilen ürünler hızla çoğalmaya, başlar özellikle İkinci Dünya Savaşındansonra çocuk edebiyatında büyük bir gelişme görülür.İngiltere'den Daniel Defoe'nin Robinson Crusoe, Jonathan Swit'in Gülliverin Seya-hatleri, Lewis Carrol'un Alis Harikalar Diyarında, Charles Dickens'in David Coperfie-led; Amerika'dan Louisa May Alcott'un Küçük Kadınlar, Mark Twain'in Tom Saw-yer, Huckleberry Finn; Fransa'dan Hector Malot'un Kimsesiz Jules Verne'in serisi,Antoine de Saint Exupery'nin Küçük Prens; Almanya'dan Grimm Kardeşlerin ma-salları; İsveç'ten Selma Lagerlöf'ün Nils Holgerson'un Eşsiz İsveç Yolculuğu ; Dani-marka'dan Andersen'in masalları ilk akla gelen çocuk edebiyatıörnekleridir.


Çocuk Yayınlarının Nitelikleri


"İnsanlık, çocuğa verebileceğinin en iyisini vermekle yükümlüdür" Birleşmiş MilletlerGenel Kurulunun bir kararıdır bu. Günümüz çocukları eğitim araç-gereçlerinin çe-şitliliği bakımından kendilerinden önceki nesilden daha şanslı durumdadırlar. Buçeşitlilikten bütün çocuklar yararlanamasa da, çocukların eğitiminde teknolojininetkisi yatsınamaz bir gerçektir. Bu çeşitlilik aynızamanda anne-baba, öğretmen ola-rak büyükleri zor durumda bırakmaktadır. Çünkü çocukların zararlıetkilerden ko-runmasıbüyüklerin sorumluluğundadır. Bu sorumluluk da çocuklara sunulan ola-naklar çoğaldıkça artmaktadır. Hangi kitap okutulmalı, okuma beğenisi nasıl geliş-tirilmeli, hangi program izletilmeli, hangileri yasaklanmalı?.... Bu ve buna benzersorular kafaları kurcalamaktadır.

Bir çocuk kitabında içerik, dil ve anlatım yönünden bulunması gereken nitelikler şöyle sıralanabilir:

• Çocuk kitapları, çocuğun gelişme düzeyine uygun konuları işlemeli, dili ya-lın, kavramlar açık olmalıdır.

• Konular ilgi çekici biçimde sunulmalı, eğlendirici, öğretici ve düşündürücüolmalıdır.

• Konunun işlenişi bilim verilerine ve insanlık değerlerine uygun olmalıdır.İnsanı ve çevresini gerçekçi açıdan tanıtmalı, yurt sevgisini, insan sevgisini veyardımlaşma duygusunu güçlendirici olmalıdır.

• Denemeci, araştırıcı, eleştirici, kısacası özgür düşünceli insan yetiştirmeamacı gözönüne alınarak yazılmalıdır.

• Çocuğun kendini tanımasına, kişiliğini geliştirmesine katkıda bulunmalıdır(Yörükoğlu, 1997).• Çocuk kitapları çocuğun sanat beğenisini geliştirmeyi amaçlamalıdır.

• Çocuğu iyiye, güzele, doğruya yönlendirmeyi amaç edinmelidir (Baraz,1987).• Çocuğa eleştirel düşünme becerisi kazandırmalı, geliştirmelidir.

• Çocukların sözcük dağarcıkları göz önünde tutularak bu dağarları geliştiril-melidir.• Çocuğun düzeyine uygun bir anlatım yöntemi kullanılmalıdır.

• İnsanı olduğu gibi göstermelidir. İyiler hep iyi, kötüler hep kötü değildir.

• Çocuk evrensel değerlere saygı duymalıdır.

• Verilmek istenen doğrudan değil, çocuğun bulmasını sağlayacak biçimde su-nulmalıdır. Yörükoğlu (1997), çocuk kitaplarında nelerin sakıncalı olduğunu belirtmenin da-ha doğru olduğunu dile getirerek, sakıncaları şöyle sıralamıştır:

• Çocuk kitapları her türlü kör inaç ve önyargılardan arınmış olmalıdır. Irk üs-tünlüğü, din ayrılığı, bağnazlık, dolaylı ya da doğrudan aşılanmamalıdır.

• Yurt sevgisi, ulusal değerler ve Türklük bilinci işlenirken evrensel değerlerbir kenara itilmemeli, ülkeler arasında düşmanlık ve öç alma duyguları körük-lenmemelidir.

• Yiğitlik abartılmamalı; çocuklara, yanılmaz insan, üstün insan, her şeyi bileninsan örnekleri sunulmamalıdır. Başka bir deyişle, etiyle kemiğiyle, olumlu veolumsuz yanlarıyla insan tanıtılmalıdır. Çocuk kitaplarında, çelişkileriyle, de-ğişen düşünce ve duygularıyla insanı görmeli; başkalarında kendisine benzer-likler bulabilmelidir. Katı ahlak kuralları içinde sıkışıp kalmamalı, hoşgörü veesneklik kazanmalıdır.

• Alın yazısı, yazgı gibi insanının boynunu büktüren, savaşım gücünü köstek-leyen inanışlara yer verilmemelidir.

• Her kitap bir dizi ahlak yargısıyla sonuçlandırılmamalıdır. Köprüaltı Çocukla-rı, Öksüz Ayşe türünden acıma duygusunu sömüren kitaplar en azından ya-rarsızdır. Polianna gibi tanınmış bir çocuk öyküsü de bu kötü örnekler ara-sında yer alır. Bu öyküde, çevresindekileri mutlu etmek için insan üstü çabagösteren bir kız çocuğu anlatılır. Ne üzüntü, ne kırgınlık, ne de öfke duymayanböyle bir kahraman nasıl benimsenir? Olsa olsa erişilmez bir varlık olarak oku-yucuda bir küçüklük duygusu yaratır.


Çocuk yayınlarında biçimsel olarak şu özelliklerin bulunmasına özen gösterilmeli-dir:


• Çocuk kitaplarında kapak, çocuğun dikkatini çeken ilk biçimsel özelliktir.Kapak kalın kartondan olmalıdır. Daha küçük yaştaki çocuklara hazırlanan ki-taplarda kapağın dayanıklılığı da artırılmalıdır. Kapakta kitabın adı, konuyutanıtıcı bir resimle yer almalıdır. Dış kapakta yazılmamışsa, iç kapağa yazarın(çeviri bir kitapsa aynı zamanda çevirenin), kitabı resimleyenin, basımevininadları ile basım yılı ve yeri yazılmalıdır. Arka kapak ise çeşitli amaçlar için kul-lanılabilir: yayınevinin kitaplar dizisi, yazarın yapıtları, kitabın fiyatı gibi.

• Çocuk kitapları dağılmayacak biçimde iyi yapıştırılmalı, hatta dikilmelidir.Çocuğun kitabı katlayabileceği göz önünde tutularak bu konuya önem veril-melidir. Çocuğun dağılmış bir kitaba ilgi göstermesi beklenemez.

• Çocuk kitapları en iyi kalitedeki birinci hamur kağıda basılmalıdır. Kağıt;mürekkebi dağıtmamalı, renkleri değiştirmemeli, kolay yırtılmamalı, çocuğungözünü yoracak kadar parlak olmamalıdır. Kağıdın mat olmasına özen göste-rilmelidir.

• Çocuk kitaplarının boyutlarının çok küçük olmamasına özen gösterilmelidir.Kitabın boyutu sesleneceği çocuğun yaşına göre saptanmalıdır.

• Kitabın harfleri büyüklük bakımından olduğu kadar yükseklik ve genişlikbakımından da uygun olmalıdır. Okul öncesi ve ilkokulun birinci devresi içinen az 14 punto (geniş, yüksek harfler) olmalıdır. İkinci devre için en az 12 punto(kitap -elinizdeki kitabın- harfleri) olmalıdır(Alpay ve Anhegger, 1975). Sa-tır araları sıkışık olmamalıdır. Tümcelerin sözcük sayısı ilkokulun birinci dev-resinde en çok altı, ikinci devresinde ise en çok on olmalıdır (Alpay ve An-hegger, 1975). Çocuk kitaplarında bileşik tümceden çok basit tümce kurul-masına, özellikle, çocuğun yaşı küçüldükçe özen gösterilmelidir.

• Çocuk kitaplarının resimlenmesinin ayrı bir önemi vardır. Çocuk kitabınınresimlenmesi içeriği, dil ve anlatımı kadar önemlidir. Daha önce de belirtildiğigibi çocuk, kitabın resimlerine bakarak okumaya başlar (Çocuk Edebiyatı ko-nu başlığında belirtilenErişen'in Reşat Nuri'nin okumaya başlamasınıanlatananısınıanımsayınız). Bu resimlerin ilgi çekici olmasıçocukta okumayıkörükle-yecektir; aynı zamanda çocuğun güzel sanatlara ilgisini de artıracaktır. Birçokçocuğun güzel sanatlarla ilk karşılaşmasıkitaptaki resimlerle olmaktadır. İlkle-rin yaşamımızdaki önemi unutulmamalı ve bu konuya gereken önem verilmelidir.