Pekiştireçler İki Başlık Altında Toplanır


1. Birincil pekiştireçler


Yiyecek, içecek ve uyku gibi biyolojik ihtiyacı karşılayan pekiştireçlerdir.


2. İkincil pekiştireçler


a) Sosyal pekiştireçler


b) Nesnel pekiştireçler


c) Etkinlik içerikli pekiştireçler


d) Sembol pekiştireçler


Birincil Pekiştireçler


Çocuklar genellikle yiyecek ve içeceklerden hoşlanırlar. Yiyecek ve içecekler, çocuklara davranış kazandırmada ve olumsuz davranışlarını azaltmada oldukça etkili olan pekiştireçlerdir. Zorunlu ihtiyaçlar pekiştireç kapsamına alınmamalıdır. Örneğin, çok yaramazlık yaptığı için çocuğu aç bırakmak veya susuz bırakmak olumsuz pekiştireç olarak kullanılmamalıdır. Çocuğun normal gelişimini etkilemeyen türdeki yiyecek ve içecekler pekiştireç olarak belirlenmelidir. Örneğin, Bisküvi, Çikolata, Meyve suyu, kola, Gazoz vb.


Sosyal Pekiştireçler


İlgi göstermek, okşamak, öpmek, kucaklamak gibi sevgi gösterileri ile alkışlama, övgü içerikli ve teşvik edici sözler sosyal pekiştireçler grubuna girer. Çocuğun yazdığı yazılara imza atmak, yaptığı resimlere yıldız yapmka ve resimlerini duvara asmak birer sosyal pekiştireç sayılabilir.


Sosyal pekiştireçler, yerinde ve zamanında kullanıldığında istenilen sonuçlar elde edilebilir. Günlük hayatımızda da çok kullandığımız oldukça etkili ve olumlu sonuç veren pekiştireç çeşididir. Çocuk, iyi bir iş yaptığına inandığı ve övgü beklediği sırada sosyal pekiştireçlerle pekiştirilmelidir. Övgü sözcüklerini gereksiz yere ve sürekli kullanmamak gerekir. Övülmeyi hak ettiği davranışlar sergilediğinde kullanılmalıdır. Kullanılan sözler, ses tonu, jest ve mimikler uyum içinde olmalıdır; yani doğal ve içten olmalıdır. Sık sık ve gelişi güzel yapılan övgüler etkisini zamanla kaybeder. Çocuğun her davranışı övüldüğünde çocuk övgüye o derece alışır ki, pohpohlanmadan bir iş yapamaz duruma gelir. Bu nedenle gerekmedikçe bu tür pekiştireçler kullanılmamalıdır.


Sosyal pekiştireçler, hedef davranışın her aşamasında kullanılabilir. Örneğin, diş fırçalama etkinliğinde çocuk, fırçayı eline aldığında, “Aferin” macunu sürdüğünde, “Harikasın, devam et,” gibi sözlerle her doğru tepkisi takdir edilerek motive edilmelidir.


Şefkat ve sevgi sözcükleri, övgü ve teşvik edici sözcükler ile olumlu davranış sağlayan sözcüklerin hepsi çocuğa önem veren birer mesaj niteliğindedir. Bu sözcükler aynı zamanda çocuğun özgüven duygularını besler.


Aynı pekiştireç her çocuk için aynı etkiyi oluşturmayabilir. Bu nedenle çocuğun hoşlanacağı pekiştireç çeşidi tespit edilmelidir. Kimi çocuk sözel övgüden hoşlanırken, kimi çocuk alkışlanmak ister. Örneğin, Yasin için sosyal pekiştireçler diğer pekiştireçlerden daha motive edicidir. Defterine imza atıldıkça sayfalarca yazı yazar. Her etkinlik sonunda “bravo” denilmesine adeta bayılır. Oğuzhan ise, her etkinlikten sonra alkışlanmayı ister.


Nesnel Pekiştireçler


Çocukların davranışlarını değiştirmek ve yeni beceriler kazandırmak için sosyal içerikli pekiştireçler yeterli değildir; çünkü daha büyük motivasyona ihtiyaç duyarlar. Sosyal pekiştireçlerle birlikte nesnel pekiştireçler verilerek, onlara yeni bilgi ve beceriler kazandırılabilir ve istenmeyen davranışları daha kolay kontrol edilebilir. Ağır ve orta düzeyde zihinsel engelli olan çocuklar, sosyal ve etkinlik içerikli pekiştireçlere karşı çoğunlukla duyarsızdırlar. Bu çocuklara yeni becerileri daha kolay kazandırmak için nesnel pekiştireçler kullanılmalıdır.


Pekiştireçlerin etkili olabilmesi belli bir sistem içinde verilmesine bağlıdır. Rasgele pekiştirmenin bir yararı olmaz. Öncelikle pekiştireç olarak seçilecek şeyin çocuğa hitap etmesi gerekir. Ayakkabı, kazak, pantolon gibi giyecekler, bebek, araba, düdük gibi oyuncaklar birer nesnel pekiştireçtir.


Etkinlik İçerikli Pekiştireçler


Parka gitmek, müzik dinlemek, bilgisayarla oynamak, top oynamak, oyuncakla oynamak vb. faaliyetler etkinlik içerikli pekiştireçlerdir. Dışarıda dolaşmak, parkta oynamak kimi çocuklar için büyük bir eğlencedir. Etkinlik içerikli pekiştireçler, daha çok hafif düzeydeki zihinsel engelli çocukların dikkatini ve ilgisini çeker.


Etkinlik içerikli pekiştireçleri seven çocuklar, sadece başarı gösterdiklerine pekiştirilmelidir. Fişleri yazmak istemeyen çocuğa “Fişleri yaz, parka gidelim,” denildiğinde çocuk, parka gitmek için fişleri kısa sürede yazar; ama zaten her gün parka götürülen çocuk için, böyle bir teklif cazip olmaz. Çocuk parka gitmeyi seviyorsa, yalnızca pekiştireci kazanacağı beceriler sergilediğinde veya kavramı öğrendiğinde parka götürülmelidir. Aynı durum diğer bütün etkinlikler için geçerlidir.


Sembol Pekiştireçler


Herhangi bir değeri olmayan, ancak başka pekiştireçlerle değiştirilerek kullanılan araçlardır. Diğer pekiştireçlerin istenilen etkiyi göstermediği durumlarda sistemli ve tutarlı bir biçimde uygulanan sembol pekiştireçler çocuğun motivasyonunu artırmaktadır. Sayı, yıldız, kupon, jeton vb. semboller kullanılır. Olumlu her davranışa sembolik bir bedel verilir. Örneğin, çocuk zamanında ödevini bitirdiği zaman bir yıldız kazanır. Biriken yıldızlar, önceden değeri belirlenmiş yiyecek, içecek ve nesne pekiştireçlerle değiştirilir.


Öncelikle çocuk sistem hakkında iyice bilgilendirilir. İki liste hazırlanır; birine olumlu davranışlar, diğerine olumsuz davranışlar sıralanır. Her davranışın karşısına bir değer yazılır. Eğer marka, jeton, kart gibi semboller kullanılacaksa, davranışın karşısına ederi kadar sembol yapıştırılır ve gerekirse davranışı gösteren resimler yapıştırılır. Çocuk istendik davranışlar sergilediğinde, kazandığı semboller verilir ve bunları bir kutuda biriktirmesi sağlanır. Davranışın bedeli puan olarak belirlenmişse, çocuğun kazandığı puanlar bir listeye kaydedilir. Ayrıca listede yer almayan olumlu davranışlar için de sembol verilebilir ve bu durum çocuğa söylenir. Çocuk, olumsuz davranışlar sergilediğinde, olumsuz davranış için belirlenmiş sembol geri alınır; fakat sembol geri alma işlemi, sistem uygulanmaya başlandıktan 1-2 hafta sonra faaliyete geçirilir. Dolayısıyla çocuk, sembol kaybetmemek için olumsuz davranışlarını azaltma yoluna gider. Hazırlanan başka bir listede ise, yiyecek, içecek, etkinlik ve nesne pekiştireçlerin isimleri ve karşılarına değerleri yazılır. Çocuk topladığı sembolleri bu pekiştireçlerle değiştirir.

Sayıları anlayan ve okuma-yazma bilen çocuklar için puan sistemi, diğer çocuklar için de marka, jeton, kart sistemi uygulanır.