Fiillerde Kip Nedir? Kip Ekleri Nelerdir?

Fiilerde kip iki şekilde olur.

1- Haber (bildirme) kipleri: İşin, oluşun, durumun yapıldığını, yapılacağını, sürekli yapılıyor olduğunu, yapılacak olduğunu veya yapılmakta olduğunu bildiren kiplerdir.
Haber (bildirme) kipleri aldıkları eke göre adlandırılırlar. Haber (bildirme) kipleri eklerini alan fiiller zaman bildirirler.

1.Görülen (-di’li) Geçmiş Zaman: Bu kip eylemin yapıldığını bildirir. Yapılan eylemi biz ya yaşamışız ya da görmüşüzdür.
Bu kipin diğer adı bilinen geçmiş zamandır.

Görülen (-di’li) geçmiş zaman eki -di’dir.
“di” eki kurallara (büyük ünlü uyumu kuralı ve ünsüz benzeşmesi kuralı) uyarak -dı,-di,-du,-dü, -tı,-ti,-tu,-tü şeklinde de kullanılır.
Şahıs ekleri ise kip eklerinden sonra kullanılır.

Fiil çekimi:
(ben) yaz-dı-m
(sen) yaz-dı-n
(o) yaz-dı
(biz) yaz-dı-k
(siz) yaz-dı-nız
(onlar) yaz-dı-lar

Yukarıda “yazmak “ fiili şahıslara göre çekilmiştir. Eylemin yapıldığını biz görmüş veya yaşamışızdır.
-di eki bir çekim ekidir; ancak birleştiği fiille ismi nitelerse yapım eki durumunda olur. Toplantıda tanıdık insanlar vardı. Cümledeki –di eki yapım eki durumundadır. Çalmadık kapı bırakmadık.(yapım eki)
Çekimli bir fiilden sonra “mi” soru edatı kullanılırsa, bu fililin kullanıldığı cümle soru anlamı kazanır.
Ali ödevini yaptı. (olumlu bir cümle)
Ali ödevini yaptı mı? (soru cümlesi)

Şahıs ekleri kip ekinden sonra kullanılır. “mi” soru edatı ayrı olarak yazılır.
Tatile gittim mi?
Tatile gittin mi?
Tatile gitti mi?
Tatile gittik mi?
Tatile gittiniz mi?
tatile gittiler mi?

2. Duyulan (-miş’li) Geçmiş Zaman Kipi : Eylemin önceden yapıldığını bildirir. Eylemin yapıldığını söyleyen kişi görmemiştir, öğrenmiştir veya duymuştur. Bu kipin diğer adı öğrenilen geçmiş zamandır.

Fiil gök veya gövdesine “miş” eki getirilerek yapılır. Uyum kuralına uyarak “-miş” eki –mış, -muş, -müş şeklinde de kullanılır.

Fiil çekimi:
Git-miş-im
Git-miş-sin
Git-miş-
Git-miş-iz
Git-miş-siniz
Git-miş-ler
-miş eki cümleye farklı anlamlar da katabilir.
Gelirken seni görmemişim. (farkında olmama)
Türkiye Cumhuriyeti’ni Atatürk kurmuştur. (kesinlik anlamı)
-miş eki kullanıma göre yapım eki de olabilir.
Okunmuş gazeteleri biriktirelim.(-miş yapım eki görevindedir.)
Bitmiş binalara hemen taşındılar.

3.Şimdiki Zaman Kipi: Eylemin şu an yapılıyor olduğunu bildiren kiptir. Fiil kök veya gövdelerine –yor eki getirilerek yapılır.

Fiil çekimi:
Yaz-ı-yor-um
Yaz-ı-yor-sun
Yaz-ı-yor-
Yaz-ı-yor-uz
Yaz-ı-yor-sunuz
Yaz-ı-yor-lar
Kökü ünsüzle biten fiillere –yor eki getirilirken –i ünsüzü araya girer.
Al-ı-yor-um, gez-i-yor-um, seç-i-yor-sun, kaç-ı-yor-lar
Kökü ünlüyle biten fiillere –yor eki getirilirken ünlü daralması görülür.
Bekle+yor+um= bekliyorum (“e” ünlüsü daralarak “i” ye dönüşmüştür)
Sakla+yor= saklıyor ( “a” ünlüsü daralarak “ı”ya dönüşmüştür.)

“-yor” ekini almış bir fiil olumsuz soru şeklinde kullanıldığında:
Şahıs eklerinin “mi”den sonra kullanıldığına dikkat etmek gerek. Sadece 3. çoğul şahısta şahıs eki “mi”den önce kullanılmış.
Gidiyor muyum? Gitmiyor muyum?
Gidiyor musun? Gitmiyor musun?
Gidiyor mu? Gitmiyor mu?
Gidiyor muyuz? Gitmiyor muyuz?
Gidiyor musunuz? Gitmiyor musunuz?
Gidiyorlar mı? Gitmiyorlar mı?

4.Gelecek Zaman Kipi: Eylemin yapılmadığını yapılacak olduğunu belirten kiptir. Fiil kök veya gövdelerine –ecek/-acak ekleri getirilerek yapılır. 1. tekil ve 1. çoğul şahıslara göre çekimde “k” ünsüzü yumuşar “ğ” harfine dönüşür.

Fiil çekimi:
Gez-eceğ-im
Gez-ecek-sin
Gez-ecek-
Gez-eceğ-iz
Gez-ecek-siniz
Gez-ecek-ler
Bu kip eki bazı durumlarda yapım eki olarak kullanılırlar:
Akacak kan damarda durmaz.
Duracak zaman değil.

Cümleye tahmin anlamı katabilir.
Daha çok görecek günlerimiz olacak.

5. Geniş Zaman Kipi: Eylemin her zaman yapıldığını belirten kiptir. (Geçmişte yapılmış olduğunu, şu an yapılıyor olduğunu ve gelecekte yapılacak olduğunu belirtir.)
Eki: (..)r”dir.
Fiillere -r, ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür ekleri getirilerek yapılır.

“Babam gazete okur.” cümlesinin anlamı: Babam geçmişte gazete okurdu, şu an yine okuyor. Gelecekte de okuyacak, demektir.
Ben kediyi severim. (Her zaman anlamındadır)
Arkadaşım ata binmeyi çok sever.
Ayşe ödevini eve varınca yapar.

Fiil çekimi:
Al-ı-r-ım
Al-ı-r-sın
Al-ı-r-
Al-ı-r-ız
Al-ı-r-sınız
Al-ı-r-lar
Geniş zaman olumsuzunu kullanırken (..)r eki kullanılmaz. Yerine –ma,-me,-maz, -mez ekleri kullanılır.
Çöz-e-r-im -(olumlu)……………. çöz-me-m (olumsuz)
Çöz-e-r-sin (olumlu)……………. çöz-mez-sin (olumsuz)
Çöz-e-r (olumlu)………………….çöz-mez (olumsuz)
Çöz-e-r-iz (olumlu)……………….çöz-me-y-iz (olumsuz)
Çöz-e-r-siniz (olumlu)……………çöz-mez-siniz (olumsuz)
Çöz-e-r-ler (olumlu)………………çöz-mez-ler (olumsuz)

Bu kip eki bazı durumlarda alışkanlıkları da belirtebilir.
Eve gelince mutlaka dinlenirim.
Evdeyken çayı çok içerim.
Soru eki aldığında cümleye rica anlamı katar.
Bir çay verir mısın?
Kalemini verir misin?
Diğer kip eklerinde olduğu gibi geniş zaman kip eki de diğer kip ekleri yerine kullanılabilir.
Teşekkür aldığımı annem duyunca çok sevinir. ( sevinecek anlamında)
Babam İstanbul’a yarın gider. (gidecek anlamında)
Müzik dinlemeyi seviyorum. (severim anlamında)
Nasrettin Hoca birgün göle maya çalar. ( çaldı anlamında)
Maç beşte biter. (bitecek anlamında)

2-Dilek (Tasarlama) Kipleri:

Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Bu kiplerle çekimlenmiş fiiller eylemin yapılış zamanını belirtmezler.
“Yazmalıyım” derken eylemin ne zaman yapılacağı belli değildir. Bu fiil sadece tasarı belirtir.

Dilek (tasarı) kipleri 4 grupta incelenir.

1- Gereklilik kipi: Bu kip eylemin yapılması gerektiğini belirtir. Ekleri: -meli/-malı’dır.

Fiil çekimi:
Çalış-malı-y-ım
Çalış-malı-sın
Çalış-malı
Çalış-malı-y-ız
Çalış-malı-sınız
Çalış-malı-lar
Bu kip eki eylemin yapılmasının gerekli olduğunu, yapılmasının arzu edildiğini belirtir.
Ben ödevimi yapmalıyım. (Ödevimi yapmak zorundayım ya da yapmam gerekir anlamında)
Güzel bir resim yapmalıyım. ( Güzel bir resim yapmak arzusundayım anlamında)
Gereklilik kip ekini alan fiiller olumsuza çevrilirken fiil kök veya gövdesinden sonra –ma/-me olumsuzluk ekleri kullanılır. Kip eki olumsuzluk ekinden sonra kullanılır.

Eve git-meli-y-im. Eve git-me-meli-y-im.

“mi” soru ekini aldığında:
Eve git-meli-y-im…………………….. Eve gitmeliyim. (olumlu)
Eve git-meli mi-y-im?……………….. Eve gitmeli miyim? (olumlu soru)
Eve git-me-meli mi-y-im?…………… Eve gitmemeli miyim? (olumsuz soru)
“mi” soru eki her zaman ayrı yazılır. “mi”den sonra gelen ekler “mi” ile bitişik yazılırlar.
Okumalı mıyım? Okumalı mısın?

Gereklilik kip eki cümleye olasılık anlamı katabilir.
Arkadaşım sahaya varmış olmalı.

2- Dilek Şart (koşul) kipi: Cümleye koşul anlamı katan kiptir. Eki: -sa-se’dir.
“Para verirsen sana da bilet alırım.” cümlesinde şarta bağlı bir durum vardır.
“Erken kalkarsan Güneş’in doğuşunu seyredebilirsin.”

Fiil çekimi:
Otur-sa-m
Otur-sa-n
Otur-sa-
Otur-sa-k
Otur-sa-nız
Otur-sa-lar

Dilek şart (koşul) kip eki cümleye istek anlamı da katabilir.
Eve gitsek artık.
Artık burada beklemesek.

3. İstek Kipi: Eylemin yapılması veya yapılmaması istendiği durumlarda kullanılır.
Eki: -e/-a’dır.
Ben artık eve gideyim. (Eve gitmek istiyorum)
Artık şu işi bitirelim.
Hadi şehri bir gezelim.

Fiil çekim:
Gez-e-y-im
Gez-e-sin
Gez-e-
Gez-e-lim
Gez-e-siniz
Gez-e-ler

İstek kipi eki almış fiilin olumsuzu:
Gezeyim-gezmeyeyim
Gezesin-gezmeyesin
Geze-gezmeye
Gezelim-gezmeyelim
Gezesiniz-gezmeyesiniz
Gezeler-gezmeyeler
Bu kip eki en çok 1. tekil ve 1. çoğul şahıslar için kullanılır.

Bir de şuraya bakayım.
Şu soruyu çöz de görelim.

4. Emir Kipi:
Eylemin yapılmasını emir şeklinde bildiren kiptir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahıs için çekimi yoktur. Emir kipinin eki yoktur.

Hemen eve git!
Derhal dışarı çıkın!
Sakla samanı gelir zamanı.

Fiil çekimi:
(ben)-
(sen)- öğren!
(o)- öğrensin!
(biz)-
(siz)-öğrenin!
(onlar)-öğrensinler!

Emir kipiyle çekilmiş fiilin olumsuzu:
Burada bekle! Burada beklemeyin!
Burada beklesin! Burada beklemesin!
Burada bekleyin! Burada beklemeyin!
Burada beklesinler! Burada beklemesinler!
Emir kipi istek, yalvarma da belirtebilir:
Allah’ım bizi koru! (istek)
N’olursun beni affet! (yalvarma)